Chistionendi comenti seus de "archeologismu colonialista", m'est torrau a conca custu articulu.
No sciu candu sa bonanima de Aquilinu dd'essit scritu, ni de aundi ndi dd'at buscau Il Cagliaritano, chi dd'at publicau de pagu.
Po is argumentus e sa manera sua stravanada de ndi chistionai, creu minèsciat de essi lìgiu e de "girai"
Tratto da:
Il Cagliaritano
Anno 34 - n°3 - Marzo 2007, pag. 23-26
Su monumentu de Centuscalas
di Aquilino Cannas
S 'Anfiteatru de Casteddu (su monumentu de Centuscalas po comenti dd'hanti sempiri nomenau is beccius casteddaius) est s'opera prus importanti de sa Sardigna romana, i est duncas giustu chi si tengat in bonu contu. Ma torrat puru giustu su repitiri cantu ateras bortas s'est scrittu in fattu de amministrai is benis culturalis, est a nai de sa politica, de su comenti s'amministrant is benis culturalis in Sardigna. E torrat puru a contu de ddu depiri immoi acclarai incappas mellus, in manera e boxi insaras prus firmas. E no po abbetia, ma poita ddu intendant is munzigasurdas, is grai de origas, o surdus perdali chi siant.
De fattu, archeologicamenti, in Sardigna, si stat sighendi a operai comenti chi siant esistias duas zivilidadis iscetti: sa punica e sa romana. Sa storia sarda - cussa fatta de is sardus - no esistit, ma mancu a 'ndi chistionai! Po nai: de is 7000 nuraxis chi si contant, cantu ind'heus postu in luxi? A confrontu unu chemu (nau a sa punica), su tanti, su pagu bastanti po si teniri avvertius de custa grandu cultura nostra: "la civiltà dei sardi". S'arrestu lassau a isperdiri, lassau a is "tombaroli".
E sa storia medioevali? sarda medioevali, cussa de is giudicaus? ...... De su totu asutta 'e terra, .... "avvolta da fitte caligini" po dda nai cun Umberto Cardia. De Casteddu giudicali no indi scieus mancu s'arrestu 'e nudda, o mellus: scieus aundi parit che s'agatit, po cantu ind'hat scrittu su canonigu Spanu puru, e dd 'heus biu a friargiu passau candu sfossonendi conca a Santa Tennera sunt bissius a foras unus cantu spuntonis de muraglia de cussus tempus. Hemus inzandus pensau chi fessit arribara s'ora bona po si poniri a circai, e scoberreri aici sa Zittadi de is giugis casteddaius ... Si, de poddini! Sa di e totu a piotu a piotu, hant torrau a tupai totu, e de lestu. A chi no teniant dinai. E Centuscalas inzaras? .... Marigosa sorti, su andai po scalas allenas!
Duncas, custa mala trassa de bogai a pillu scetti sa storia de is dominadoris fragat, e fragat a bentu. Su scorrovonai vetti aundi si presumiri chi inci pozzat essiri unu pisciadroxu punicu o unu cagadroxu romanu, lassendi asutta 'e terra dogn'ateru interessu, podeus cumenzai a ddu definiri "archeologismo coloniasta". E no chi no si depat fai storia punica o romana in Sardigna, poita mancai in mala sorti, in calincuna manera est storia nostra puru! Ma su fai a scaresciri sa storia sarda est su chi unfrat, su chi fai feli. Ellus, sa Sardigna in "riserva punico-romana" e is sardus in "riserva indiana", custu est su contu? Punicus e romanus ddus eus supportaus a is tempus insoru (e hant lassau is sinnus de is peis beni craccaus in sa mola 'e su zugu nostru) e po troppu tempus po ddus depiri supportai - a imposidura - una segunda borta: a scramentu.
Poita a su chi parit custa est s'insonada, depeus essiri punicus e romanus (candu no catalanus o piemontesus) amarolla, po s'eternidadi! E mai sardus! Dominaus duas bortas, mancai in duas maneras: ariseru cun sa spada, e oindì cun is liburus (trassa custa chi fait arregordai un'ateru ... allirgu diciu). Prima colonizzaus e immoi acculturaus, est a nai arrebronaus e arremacciaus, corrudus e appaliaus! Po ateru, comenti acciunta de carnazzeri, arregordaus chi inc'est prus materiali archeologicu (e de su mellus antigoriu) ammuntonau e inserrau in is magasinus de is sovrintendenzas, chi no in totus is museus de sa Sardigna postus a pari. E nisciunus indi scit nudda!... fattus a scaresciri, "in frigorifero!". Totu custus benis no parint prus mancu cosa nostra, de nosus sardus, ma cosa allena: "proprietà privata", de istrangius chi indi calant in Sardigna po depiri serbiri e invecis s'indi serbint e s'indi faint meris ...
Ma, a ita seus gioghendi: a minghilledda, po comenti naranta is picciocus de crobi? Ma ita abetaus insaras a fai nai "cixiri" a ministrus o zaracus o alacaius insoru, a chini totu in domu nostra si cumportat a sa manera de is visurreis spagnolus o piemontesus? Poita a s'urtimu arrematu is prepotentis, in dogna tempus e de dogna arrazza, andant - comenti in s'annu 'e s'acciappa - afferraus a pedd' 'e culu e, a sa crabonera, fuliaus a mari! .... Oh, scideussindi!